Het aanleggen van terreinmuren

Terreinmuren

Les murs de soutènement des terrasses

Overal waar men in heuvelachtig terrein vlakke grond voor landbouw of weidegrond nodig heeft, wordt het land geterrasseerd – niet alleen in Frankrijk. Steunmuren, die steeds de hoogtelijnen (isohypsen) van het terrein volgen, maken het mogelijk smallere of bredere stroken vlakke grond te realiseren. Deze terrassen zijn ook belangrijk voor de waterhuishouding want zij vormen uitstekende opvangbekkens. Ook wegen in de bergen hebben aan de dalkant vaak van dit soort muren.

De steunmuren van deze ‘terrassen’ worden normaal als droge muren (murs secs) uitgevoerd, zelden als gemetselde (en nooit gebetonneerd, uitzondering: wegenbouw). Gemetselde muren moeten zeker een afwatering hebben, maar ook bij droge muren is deze aan te raden.

De meest karakteristieke kenmerken van terreinmuren zijn hun helling en de hoogte/dikte-verhouding.

Afbeelding 25

Terreinmuur, mur de soutènement
1 gestapelde muur
2 vulsteentjes
3 vulling grof
4 vulling fijn
5 fundering
6 aarde

Deze steunmuren van landbouwterrassen zijn steeds tegen de helling geneigd. Een neiging van 1 : 10 tot 1 : 5 is gebruikelijk. Dat betekent: de muur wijkt per 1 m hoogte om 10 tot 20 cm terug. Frans: le fruit du mur. Er blijken ook grondsoorten resp. technieken van het optrekken van muren te bestaan die om een sterkere helling van de muren vragen, maar ik ben deze in Europa nog niet tegengekomen.
Terreinmuren kunnen tot 4 of 5 m hoog zijn, maar de meeste zijn niet hoger dan 2 of 3 m. Hogere muren moeten dikker zijn en terreinmuren zijn steeds dikker dan vrijstaande muren. Zij hebben meestal een dwarsdoorsnede in trapeziumvorm (beneden dikker dan boven) om de druk van aarde en water te kunnen weerstaan, zie afbeelding 25.
In het vervolg beschrijf ik de opbouw van een gestapelde terreinmuur. Ook voor het onderhouden en herstellen van droog gestapelde steunmuren is het nodig de techniek ervan te kennen.

Fundering
Het in het vorige hoofdstuk gezegde geldt ook hier: hoe slapper de ondergrond, hoe belangrijker de fundering. En omdat terreinmuren meestal dikker (= zwaarder) zijn dan tuinmuren is de fundering bijzonder belangrijk.

Het stapelen van de muur
Als men met de aanleg van de muur begint, moet men al de uiteindelijke hoogte weten, want de muur moet aan de voet een dikte hebben die ongeveer met 30-50% van de muurhoogte overeenkomt. Bij 2,5 m muurhoogte is de voet dus 75-125 cm dik. De stenen worden, zoals eerder beschreven, op dikte gerangschikt en men gebruikt dan per laag van de muur één dikte.
Ook hier worden alle stenen aan de voorkant gelijk gelegd, met gebruikmaking van de eerder beschreven hulpmiddelen. De voegen van de stenen dienen naar achter over te hellen, zij staan ongeveer haaks op de voorkant van de muur, zie afbeelding 25. Weer erop letten dat de stenen enigszins in baksteenverband worden gelegd, dus nooit voeg boven voeg. Dit maakt het bij onregelmatige stenen vaak noodzakelijk op een bepaalde plaats meerdere stenen te proberen. De stenen moeten absoluut vast en ‘wiebelvrij’ liggen. Dit wordt door kleine steentjes bereikt, die op strategische plaatsen in de voeg gelegd worden (blauw in afbeelding 25).
Wat hierboven beschreven is betreft een eenlaagse muur. Hogere en dus dikkere muren worden in twee of meer achter elkaar liggende lagen gestapeld. Deze twee ‘bladen’ van de muur dienen om de drie of vier lagen door grote stenen verbonden te worden die door de hele muur gaan. Tussendoor wordt de muur door ver naar achteren uitstekende stenen in de daar liggende aarde ’verankerd’, afbeelding 26. De bij houten beschoeiingen gebruikelijke metalen grondankers zijn hier niet toepasbaar. Verder dient men ook bij meerlagige muren erop te letten dat alle lagen van de muur boven iets dunner worden.

Achter de muur
Vóór men met de muur begonnen is, heeft men het terrein erachter afgegraven en het talud door opgelegde planken of op een vergelijkbare manier gestabiliseerd. Deze afgraving gebeurt onder ongeveer 45^o, de opening aan de bovenkant is dus ongeveer gelijk aan de muurhoogte. Natuurlijk zijn de hellingshoek en de manier van stabiliseren afhankelijk van het type bodem resp. zijn eigen stabiliteit. Naarmate de muur vordert, wordt deze afgraving opgevuld. Hiervoor gebruikt men de stenen die door hun vorm niet geschikt zijn voor de stapelmuur. Direct achter de muur plaatst men de grotere brokken, verder achter, tegen de aarde aan, de kleinere. De resterende spleet wordt met aarde opgevuld, zie afbeelding 25.
De muurkroon (le cou ronnement, l’arase), de bovenkant van de muur wordt zoals in het vorige hoofdstuk beschreven afgewerkt.

Afwatering
Achter de muur zit grond die veel water kan opnemen. Niet alleen in regenrijke gebieden moet ervoor gezorgd worden dat water, dat achter de muur terecht komt, kan weglopen, want al het water dat door het terras opgevangen wordt komt door de helling van de ondergrond bij de muur terecht. Als dit water niet afgevoerd wordt, komt de stabiliteit van de muur in gevaar. De muur is immers geen stuwdam. Bij een jonge muur gebeurt de afwatering probleemloos door de voegen – deze zijn immers niet met mortel gevuld. Maar het water neemt ook aarde mee waardoor de voegen van de steunmuur langzaam dichtslibben. De muur is dus toch een stuwdam geworden.
Voor de afwatering worden in het onderste gedeelte van de muur (op 15-20% van de totale hoogte) afwateringsbuizen geplaatst, vroeger van aardewerk, maar nu meestal van PVC. De gebruikelijke diameter is 50 mm en de onderlinge afstand 1-1,5 m. Dit water kan door een goot voor de muur afgevoerd worden, bijvoorbeeld naar een cisterne. Afbeeldingen 25–28 en 30.
Ik heb ook gezien dat achter een muur worteldoek of géotextile non tissue verwerkt ordt om het indringen van aarde te voorkomen.

 De eindstukken
De uiteinden van steunmuren ‘verlopen’ vaak in het terrein; zo niet dan moeten de uiteinden volgens de regelen der kunst afgewerkt worden. De eindstukken lopen dan om de hoek en deze hoeken worden met wisselend geplaatste grotere stenen gestabiliseerd, net zoals de hoeken van een huis, zie afbeelding 18.

Instorten van terreinmuren, herstel
Terreinmuren storten meestal door een of meerdere van de volgende oorzaken in:
– de muur is verzakt omdat de fundering te zwak was
– er waren geen afwateringen voorzien of deze zijn verstopt geraakt
– er is met zware voertuigen op het terras gereden
– er was een uitzonderlijk zware regenval.
Onverwijld herstel van een bres in een terrasmuur kan de schade beperken. Maar vaak is het nodig een gedeelte van de muur ‘tot het gezonde materiaal’ af te breken. Hier moet men zeker niet denken ‘nu heb ik genoeg weggehaald, het zou wel goed gaan’, ik zou liever te veel dan te weinig weghalen en nieuw opzetten.

Op deze website is het herstel van een ingestort gedeelte van een terreinmuur stap voor stap uitgelegd. Kijk aldaar onder pratique\passade.

Op afbeelding 29 en 5 is het complete herstel van een zware terreinmuur te zien.

Ten slotte: in alle streken van Frankrijk, Italië en Spanje bestaan plaatselijke verschillen in de bouwtechniek van steunmuren, en er worden ook in iedere streek andere benamingen voor de muren en terrassen resp. hun onderdelen gebruikt, zie de afhandelingen op deze site en op de twee volgende met informatie over terrassen en de gebruikte terminologie.

Een bijzondere terreinmuur
In een recente uitgave van Maison&Travaux stond een stuk over een Muret de soutenement die tweelagig uit betonstenen (parpaings) en natuursteen opgetrokken is. Het gaat hier om een kleine 1,2 m hoge muur in een tuin, eigenlijk een tussending tussen een klein tuinmuurtje en een terreinmuur. De toegepaste techniek is in afbeelding 30 duidelijk te zien.
Een paar bijzonderheden:
Om de fundering met zijn onderkant goed in het terrein te verankeren wordt hier een laag gebroken stenen geplaatst, grootte 5 tot 15 cm, waarover het beton gestort wordt. Alleen voor de zijkanten ervan worden planken als bekisting geplaatst.

De muur en parpaings krijgt in de bovenste laag een wapening van enkele betonijzers, (6) in afbeelding 30; dit wordt bij hoogten van meer dan 1 m aanbevolen.

De muur en parpaings verdwijnt onder een gemeenschappelijke muurkroon met de zichtmuur.

De drainagelaag (8) achter de muur is afgedekt met géotextile (9).
Voor de drainage heeft men geribbelde slang (tuyau annelé) gebruikt omdat die beter in de daarvoor liggende muur van natuursteen te leggen is.

Bij dit soort ‘spouwmuur’ kan men zo nu en dan een van de gebruikelijke stalen spouwankers gebruiken om het parpaing-blad en het natuurstenen blad met elkaar te verbinden.

Materiaal en overige informatie

Voor tuinmuren werden steeds de in de regio aanwezige stenen gebruikt. Wie in deze tijd een tuinmuur wil opzetten heeft een aantal mogelijkheden om aan de benodigde stenen te komen.

Steengroeven en handelaren in oude materialen zijn de triviale aanspreekpunten; men vindt er zeker iets maar het kost ook iets.

Men kan ook in zijn dorp bij alle huizen langs gaan waar afgebroken en/of verbouwd wordt, met de werklui of de eigenaar een praatje beginnen en vragen wat zij met de vrijgekomen stenen doen. Vaak kan men die gratis of tegen een zacht prijsje overnemen. Soms kan men ook een oud gebouw zonder betaling afbreken en in ruil daarvoor de stenen houden.

In sommige streken vindt men overal waar men graaft stenen, en als er een bouwput gemaakt wordt is de uitgegraven grond een mengsel van aarde en stenen. Bij sedimentgesteente kan men vaak kant en klare brokken vinden, die per laag een gelijkblijvende dikte hebben.

Natuurlijk kan men ook uit kunststeenblokken (blocs en pierre réconstitué) muren opzetten zoals op diverse voorbeelden zoals op deze website, maar dat is niet het onderwerp van dit stuk.

Websites, meer informatie

Een schat aan informatie over de hier behandelde onderwerpen, maar vooral over murs en pierre sèche, is op de volgende websites te vinden.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Pierre_sèche
Natuurlijk, op Wikipedia staat iets.

http://www.pierreseche.com/sommaire_terrasses.html
De voornaamste website over dit onderwerp, met de hoofdstukken:
definitions, maçonnerie, geologie, terminologie, photos, terrasses, bibliographie

http://www.pierreseche.com/construction_murettes.htm
Constructiedetails van terreinmuren

http://www.pierreseche.com/vocabulaire_pierreseche_M.html
Vocabulaire, met aardige tekeningen, en jargon.

http://pierreseche.over-blog.com/article-2517735.html
Verzameling van stukken over droge muren

Herstel van ‘restanques‘, diverse voorbeelden uit de praktijk.

Voorbeelden van kleine tuinmuren.

Op de website van een internationale organisatie die zich inzet voor sustainable development in het mediterrane gebied en behoud van oude bouwtechnieken stonden uitstekende achtergrondartikelen. De website is nu in een modern jasje gestoken. Het is afwachten of de eerdere informatie nog een keer opduikt in de rubriek: downloadable resources, op dit moment “under construction”.

Een verhaal uit Zwitserland over  murs en pierres sèches.

Een paar voorbeelden van kleine muurtjes – en hoe het niet moet.

Foto’s van muren met commentaar, iets anders dan een handleiding voor het bouwen van een muurtje, maar toch aardig.

Trappen in of bij terreinmuren

Construction d’un mur en pierres et mortier de chaux, een alternatieve manier.

Murs de soutènement anno 2017 (Point-P info)

Over mortel, niet alleen voor tuinmuren,  vindt men hier iets:

Over kalkmortel en het cement van de Romeinen

To improve today’s concrete, do as the Romans did en verminder daarmee CO2-uitstoot.

Faire du mortier ou du béton,  mengverhoudingen voor metselspecie en beton.

De Rijksdienst voor Monumentenzorg informeert over kalkmortel

Kalkmortels voor traditioneel pleisterwerk.

Réaliser un enduit à la chaux sur un mur ancien.

Kant en klare kalkmortels.

Googelen met de trefwoorden ‘maçonnerie paysagère’ en ‘murs végétalisables’, of ‘Het gebruik van kalkmortel’ levert ook veel hits op.

Boeken:

Louis Cagin & Laetitia Nicolas: Construire en pierre sèche
Règles de l’art et chantiers pratiques en images. Eyrolles, € 32.

© Christian von Klösterlein

Met dank aan Rob van der Meulen/Robert du Moulin voor talrijke aanvullingen, het ter beschikking stellen van zijn foto’s en het opzoeken van websites – en niet te vergeten de vragen en antwoorden op het forum van deze website Wonen en leven in Frankrijk.